Xem mã nguồn của E (số)

<!--{{DISPLAYTITLE:{{mvar|e}} (số)}}-->
{{Lowercase title}}
{{pp-move-indef|small=yes}}
{{dablink|Về các số E dành cho các [[phụ gia thực phẩm]], xem bài [[Số E]].}}
{{e (hằng số toán học)}}
[[Hằng số toán học]] '''{{mvar|e}}''' là [[cơ số]] của [[logarit tự nhiên]]. Thỉnh thoảng được gọi là '''số Euler''', đặt theo tên [[danh sách nhà toán học|nhà toán học]] [[Thụy Sĩ]] [[Leonhard Euler]], hoặc '''hằng số Napier''' để ghi công nhà toán học [[Scotland]] [[John Napier]] người đã phát minh ra [[lôgarit|logarit]] (''e'' không được nhầm lẫn với γ - [[hằng số Euler-Mascheroni]], đôi khi được gọi đơn giản là ''hằng số Euler''). Số ''e'' là một trong những số quan trọng nhất trong toán học <ref>{{chú thích sách | title = An Introduction to the History of Mathematics | author = Howard Whitley Eves | year = 1969 | publisher = Holt, Rinehart & Winston | url = http://books.google.com/books?id=LIsuAAAAIAAJ&q=%22important+numbers+in+mathematics%22&dq=%22important+numbers+in+mathematics%22&pgis=1 }}</ref>. 

Nó được định nghĩa là giới hạn của <math>\left ( 1+\frac{1}{n} \right )^n</math> khi n tiến tới vô hạn. Ngoài ra nó còn được tính bằng tổng vô hạn của nghịch đảo chuỗi giai thừa<ref>[[Encyclopedic Dictionary of Mathematics]] 142.D</ref>:
:<math>e =  \sum\limits_{n = 0}^{\infty} \frac{1}{n!} =   
\frac{1}{0!} + \frac{1}{1!} + \frac{1}{2!} + \frac{1}{3!} + \cdots = \frac{1}{1} + \frac{1}{1} + \frac{1}{1\cdot 2} + \frac{1}{1\cdot 2\cdot 3} + \cdots</math>

Do ''e'' là [[số siêu việt]], và do đó là [[số vô tỉ]], giá trị của nó không thể được đưa ra một cách chính xác dưới dạng [[số hữu tỉ|số thập phân hữu hạn]] hoặc vô hạn tuần hoàn hoặc [[phân số liên tục]] hữu hạn hay tuần hoàn. Giá trị số của ''e'' tới 20 [[chữ số thập phân]] là 2.7182818284590423536...

== Lịch sử ==

Chỉ dẫn tham khảo đầu tiên tới hằng số này được xuất bản vào 1618 trong bảng phụ lục của một công trình về logarit của [[John Napier]]. Thế nhưng, công trình này không chứa hằng số ''e'', mà đơn giản chỉ là một danh sách các logarit tự nhiên được tính toán từ hằng số ''e''. Có thể là bảng này được soạn bởi [[William Oughtred]]. Chỉ dẫn đầu tiên cho biết về hằng số ''e'' được phát hiện bởi [[Jacob Bernoulli]], trong khi tìm giá trị của biểu thức:

: <math>\lim_{n\to\infty} \left(1+\frac{1}{n}\right)^n</math>

Việc sử dụng đầu tiên ta từng biết của hằng số, biểu diễn bởi chữ cái ''b'', là trong liên lạc thư từ giữa [[Gottfried Leibniz]] và [[Christiaan Huygens]] giữa 1690 và 1691. [[Leonhard Euler]] bắt đầu sử dụng chữ cái ''e'' cho hằng số vào 1727, và việc sử dụng ''e'' lần đầu tiên trong một ấn bản là cuốn ''Mechanica'' của Euler ([[1736]]). Trong những năm sau đó một số nhà nghiên cứu sử dụng chữ cái ''c'', ''e'' trở nên phổ biến và cuối cùng trở thành tiêu chuẩn.

Lý do chính xác cho việc sử dụng chữ cái ''e'' vẫn chưa được biết, nhưng có thể đó là chữ cái đầu tiên của từ ''exponential'' ([[tiếng Anh]]: nghĩa thông thường là tăng nhanh chóng, nghĩa trong toán học là [[hàm mũ]]). Một khả năng khác đó là Euler sử dụng nó bởi vì nó là [[nguyên âm]] đầu tiên sau ''a'', chữ cái mà ông đã sử dụng cho một số khác, nhưng tại sao ông lại sử dụng nguyên âm thì vẫn chưa rõ. Dường như không phải Euler sử dụng chữ cái đó bởi vì nó là chữ cái đầu trong tên của ông, do ông là một người rất khiêm tốn, luôn cố gắng tuyên dương đúng đắn công trình của người khác.<ref name="OConnor">O'Connor, J.J., and Roberson, E.F.; ''The MacTutor History of Mathematics archive'': [http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/HistTopics/e.html "The number ''e''"]; University of St Andrews Scotland (2001)</ref>

== Ứng dụng ==

=== Bài toán lãi suất kép ===
[[Jacob Bernoulli]] đã khám phá ra hằng số này khi nghiên cứu vấn đề về [[lãi suất kép]]

Một ví dụ đơn giản là một tài khoản bắt đầu với $1.00 và trả 100% lợi nhuận mỗi năm. Nếu lãi suất được trả một lần, thì đến cuối năm giá trị là $2.00; nhưng nều lãi suất được tính và cộng hai lần trong năm, thì $1 được nhân với 1.5 hai lần, ta được  $1.00×1.5<sup>2</sup> = $2.25. Lãi kép hàng quý ta được $1.00×1.25<sup>4</sup> = $2.4414…, và lãi kép hàng tháng ta được $1.00×(1.0833…)<sup>12</sup> = $2.613035….

Bernoulli để ý thấy dãy này tiến tới một giới hạn với kì lãi kép càng ngày nhỏ dần. Lãi kép hàng tuần ta được $2.692597… trong khi lãi kép hàng ngày ta được $2.714567…, chỉ thêm được hai cent. Gọi ''n'' là số kì lãi kép, với lãi suất <math>\frac{1}{n}</math> trong mỗi kì, giới hạn của ''n'' rất lớn là một số mà bây giờ ta gọi là số ''e''; với lãi kép ''liên tục'', giá trị tài khoản sẽ tiến tới $2.7182818…. Tổng quát hơn, một tài khoản mà bắt đầu bằng $1, và nhận được (1+''R'') đô-la lãi đơn, sẽ nhận được ''e''<sup>''R''</sup> đô-la với lãi kép liên tục.

=== Phép thử Bernoulli ===
Số ''e'' cũng có ứng dụng trong [[lý thuyết xác suất]], trong đó nó phát triển theo cách mà không hiển nhiên liên quan đến độ tăng hàm mũ. Giả sử rằng một con bạc chơi slot machine, một triệu lần, [[Giá trị kỳ vọng|kỳ vọng]] được thắng một lần. Khi đó [[xác suất]] mà con bạc không thắng được gì là (xấp xỉ) 1/''e''.

Đây là một ví dụ về [[phép thử Bernoulli]]. Mỗi lần con bạc chơi một lượt, có thêm một trong một triệu cơ hội thắng. Việc chơi một triệu lần được mô hình hóa qua [[phân phối nhị thức]], có liên hệ mật thiết với [[định lý nhị thức]]. Xác suất thằng ''k'' lần và thua các lần còn lại là 
:<math>\binom{10^6}{k} \left(10^{-6}\right)^k(1-10^{-6})^{10^6-k}.</math>
Đặc biệt, xác suất không thắng lần nào (''k''=0) là
:<math>\left(1-\frac{1}{10^6}\right)^{10^6}.</math>
Số này rất gần với giới hạn sau ho 1/''e''
:<math>\frac{1}{e} = \lim_{n\to\infty} \left(1-\frac{1}{n}\right)^n.</math>

=== Derangement ===

== Số e trong giải tích ==
Lý do chính để đưa ra số ''e'', đặc biệt trong [[giải tích]], là để lấy [[đạo hàm và vi phân của hàm số|vi phân]] và [[tích phân]] của [[hàm mũ]] và [[lôgarit|logarit]].<ref>See, for instance, Kline, M. (1998) ''Calculus: An intuitive and physical approach'', Dover, section 12.3 "The Derived Functions of Logarithmic Functions."</ref> Một hàm mũ tổng quát ''y''=''a''<sup>''x''</sup> có đạo hàm dưới dạng [[giới hạn hàm số|giới hạn]]:
:<math>\frac{d}{dx}a^x=\lim_{h\to 0}\frac{a^{x+h}-a^x}{h}=\lim_{h\to 0}\frac{a^{x}a^{h}-a^x}{h}=a^x\left(\lim_{h\to 0}\frac{a^h-1}{h}\right).</math>
Giới hạn ở bên phải độc lập với biến ''x'': nó chỉ phụ thuộc vào cơ số ''a''. Khi cơ số là ''e'', giới hạn này tiến tới một, và do đó ''e'' được định nghĩa bởi phương trình:
:<math>\frac{d}{dx}e^x = e^x.</math>
Do đó, hàm mũ với cơ số ''e'' trong một số trường hợp phù hợp để làm giải tích. Chọn ''e'', không như một số số khác, là cơ số của hàm mũ làm cho tính toán chủ yếu về đạo hàm đơn giản hơn rất nhiều.

Một lý do khác đến từ việc xét cơ số [[lôgarit|logarit]] ''a''.<ref>This is the approach taken by Klein (1998).</ref> Xét định nghĩa của đạo hàm của ''log''<sub>a</sub>''x'' bởi giới hạn:
:<math>\frac{d}{dx}\log_a x = \lim_{h\to 0}\frac{\log_a(x+h)-\log_a(x)}{h}=\frac{1}{x}\left(\lim_{u\to 0}\frac{1}{u}\log_a(1+u)\right).</math>
Một lần nữa, có một giới hạn chưa xác định mà chỉ phụ thuộc vào cơ số ''a'', và nếu cơ số đó là ''e'', giới hạn là một. Vậy 
:<math>\frac{d}{dx}\log_e x=\frac{1}{x}.</math>
Logarit trong trường hợp đặc biệt này được gọi là [[logarit tự nhiên]] (thường được ký hiệu là "ln"), và nó cũng dễ dàng lấy vi phân vì không có giới hạn chưa xác định nào phải thực hiện trong khi tính toán.

Do đó có hai cách để chọn một số đặc biệt ''a''=''e''. Một cách là đặt sao cho đạo hàm của hàm số ''a''<sup>x</sup>  là ''a''<sup>x</sup>. Một cách khác là đặt sao cho đạo hàm của logarit cơ số ''a'' là 1/''x''. Mỗi trường hợp đều đi đến một lựa chọn thuận tiện để làm giải tích. Thực tế là, hai cơ số có vẻ rất khác nhau này lại chỉ là ''một'', số ''e''.

=== Các đặc điểm khác ===

Một số đặc điểm khác của số ''e'': một là về [[giới hạn dãy]], một cái khác là về [[chuỗi vô hạn]], và vẫn còn một số khác về [[tích phân]].Trên đây ta đã giới thiệu hai tính chất:

1. Số ''e'' là [[số thực]] dương duy nhất mà
:<math>\frac{d}{dt}e^t = e^t.</math>: [[Đạo hàm và vi phân của hàm số|Đạo hàm]] của [[hàm số mũ]] cơ số e chính là hàm số đó

2. Số ''e'' là số thực dương duy nhất mà
:<math>\frac{d}{dt} \log_e t = \frac{1}{t}.</math>

Các tính chất khác sau đây cũng được chứng minh là tương đương:

3. Số ''e'' là [[giới hạn]]
:<math>e = \lim_{n\to\infty} \left(1 + \frac{1}{n} \right)^n</math>

4. Số ''e'' là tổng của [[chuỗi vô hạn]]
:<math>e = \sum_{n = 0}^\infty \frac{1}{n!} = \frac{1}{0!} + \frac{1}{1!} + \frac{1}{2!} + \frac{1}{3!} + \frac{1}{4!} + \cdots</math>
trong đó ''n''! là [[giai thừa]] của ''n''.

5. Số ''e'' là số thực dương duy nhất mà
:<math>\int_{1}^{e} \frac{1}{t} \, dt = {1}</math>

(nghĩa là ''e'' là số mà diện tích dưới [[hyperbol]] <math> f(t)={1 \over t} </math> từ 1 tới ''e'' là bằng một)

== Tính chất ==

=== Hàm tựa-mũ ===

=== Lý thuyết số ===
Chứng minh e là số vô tỉ.

Giả sử e là số hữu tỉ, suy ra 
:<math> e = \frac{p}{q}</math>
Dựa vào công thức:
:<math>e = \sum_{n = 0}^\infty \frac{1}{n!} = \frac{1}{0!} + \frac{1}{1!} + \frac{1}{2!} + \frac{1}{3!} + \frac{1}{4!} + \cdots</math>.
:<math> e.q! = (\frac{1}{0!} + \frac{1}{1!} + \frac{1}{2!} + \cdots).q! = (\frac{1}{0!} + \frac{1}{1!} + \frac{1}{2!} + \cdots + \frac{1}{q!}). q! + \frac{1}{q+1} + \frac{1}{(q+1)(q+2)} + \frac{1}{(q+1)(q+2)(q+3)} + \cdots </math>

e.q! là  số nguyên dương, suy ra:
<math> \frac{1}{q+1} + \frac{1}{(q+1)(q+2)} + \frac{1}{(q+1)(q+2)(q+3)} + \cdots </math> là số nguyên dương.

Mặt khác:
<math> \frac{1}{q+1} + \frac{1}{(q+1)(q+2)} + \frac{1}{(q+1)(q+2)(q+3)} + \cdots  < \frac{1}{q+1} + \frac{1}{q+1} - \frac{1}{q+2} + \frac{1}{q+2}-\frac{1}{q+3} +... \leq \frac{2}{q+1} \leq 1 </math>.

Suy ra điều mâu thuẫn.

Vậy e là số vô tỉ.
=== Số phức ===

== Biểu diễn của số e ==
=== Biểu diễn số e dưới dạng [[phân số liên tục|liên phân số]] ===

:<math>e = [[2; 1, \textbf{2}, 1, 1, \textbf{4}, 1, 1, \textbf{6}, 1, 1, \textbf{8}, 1, \ldots,1, \textbf{2n}, 1,\ldots]], \,</math>
:<math>e=2+
\cfrac{1}{
 1+\cfrac{1}{
 {\mathbf 2}+\cfrac{1}{
 1+\cfrac{1}{
 1+\cfrac{1}{
 {\mathbf 4}+\cfrac{1}{
 \ddots
 }
 }
 }
 }
 }
}

</math>

Như vây mặc dù e là số vô tỉ nhưng trong biểu diễn [[phân số liên tục|liên phân số]] lại phân phối theo quy luật tuyến tính: 2;1-2-1;1-4-1;1-6-1;1-8-1;...

=== Số chữ số thập phân đã biết ===

{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto"
|+ '''Số chữ số thập phân đã biết của số ''e'' '''
! Thời gian|| Số chữ số thập phân || Tính bởi
|-
| 1748 ||align=right| 18 || [[Leonhard Euler]]<ref>New Scientist, 21-7-2007, tr. 40.</ref>
|-
| 1853 ||align=right| 137 || [[William Shanks]]
|-
| 1871 ||align=right| 205 || [[William Shanks]]
|-
| 1884 ||align=right| 346 || J. Marcus Boorman
|-
| 1946 ||align=right| 808 || ?
|-
| 1949 ||align=right| 2.010 || [[John von Neumann]] (trên [[ENIAC]])
|-
| 1961 ||align=right| 100.265 || [[Daniel Shanks]] & [[John Wrench]]
|-
| 1981 ||align=right| 116.000 || [[Stephen Gary Wozniak]] (trên [[Apple II]]<ref>Byte Magazine, Quyển 6, số 6 (tháng 6 năm 1981) tr. 392) "The Impossible Dream: Computing e to 116,000 places with a Personal Computer"</ref>)
|-
| 1994 ||align=right| 10.000.000 || Robert Nemiroff & Jerry Bonnell
|-
| 5/1997 ||align=right| 18.199.978 || Patrick Demichel
|-
| 8/1997 ||align=right| 20.000.000 || Birger Seifert
|-
| 9/1997 ||align=right| 50.000.817 || Patrick Demichel
|-
| 2/1999 ||align=right| 200.000.579 || Sebastian Wedeniwski
|-
| 10/1999 ||align=right| 869.894.101 || Sebastian Wedeniwski
|-
| 21/11/1999 ||align=right| 1.250.000.000 || Xavier Gourdon
|-
| 10/7/2000 ||align=right| 2.147.483.648 || Shigeru Kondo & Xavier Gourdon
|-
| 16/7/2000 ||align=right| 3.221.225.472 || Colin Martin & Xavier Gourdon
|-
| 2/8/2000 ||align=right| 6.442.450.944 || Shigeru Kondo & Xavier Gourdon
|-
| 16/8/2000 ||align=right| 12.884.901.000 || Shigeru Kondo & Xavier Gourdon
|-
| 21/8/2003 ||align=right| 25.100.000.000 || Shigeru Kondo & Xavier Gourdon
|-
| 18/9/2003 ||align=right| 50.100.000.000 || Shigeru Kondo & Xavier Gourdon
|-
| 27/4/2007 ||align=right| 100.000.000.000 || Shigeru Kondo & Steve Pagliarulo 
|-
| 6/5/2009 ||align=right| 200.000.000.000 || Shigeru Kondo & Steve Pagliarulo 
|-
| 5/7/2010 ||align=right| 1.000.000.000.000<ref>[http://numberworld.org/digits/E/ Notable Large Computations: E] Alexander J. Yee. Cập nhật 7/3/2011</ref> ||  Shigeru Kondo 
|}

== Số e trong văn hóa máy tính ==
==Xem thêm==
* [[Pi|Số Pi]]

== Chú thích ==
{{Tham khảo}}

==Tham khảo==
* Maor, Eli; ''e: The Story of a Number'', ISBN 0-691-05854-7

== Liên kết ngoài ==
* [http://www.gutenberg.org/etext/127 Số ''e'' tới 1 triệu chữ số thập phân] và [http://antwrp.gsfc.nasa.gov/htmltest/rjn_dig.html 2 và 5 triệu chữ số thập phân]
* [http://web.archive.org/19990218180747/members.aol.com/jeff570/constants.html Những cách sử dụng ban đầu cho ký hiệu của các hằng số]
* [http://www.austms.org.au/Modules/Exp/ e the EXPONENTIAL - the Magic Number of GROWTH] - Keith Tognetti, University of Wollongong, NSW, Australia
* [http://betterexplained.com/articles/an-intuitive-guide-to-exponential-functions-e/ An Intuitive Guide To Exponential Functions & e]
* [http://planetmath.org/EulersConstant.html Euler's constant] trên PlanetMath
* [http://mathworld.wolfram.com/e.html E trên MathWorld]
** [http://mathworld.wolfram.com/eApproximations.html e Approximations]: giá trị gần đúng của số e

{{Các số vô tỉ}}
{{toán học}}
{{Kiểm soát tính nhất quán}}
[[Thể loại:Số siêu việt]]
[[Thể loại:Khái niệm toán học mang tên Euler]]
[[Thể loại:Hằng số toán học|E]]
[[Thể loại:Toán học]]
[[Thể loại:Giải tích]]